Zazpi aukeratu ditu Eureka! Zientzia Museoak, aurreneko postuan grabitazio-uhinak behatzea kokatuz.
Berri ugari eman ditu zientziaren eta teknologiaren alorrean amaitzear den urteak, baina aditua ez denak zaila du asmatzea zein diren benetan garrantzitsuak, eta zein bigarren mailakoak. Kutxa Fundazioaren baitako Eureka! Zientzia Museoak zazpi aukeratu eta partekatu ditu. Hauen ustez, honakoak dira berri garrantzitsuenak:
Grabitazio-uhinak behatzea
1 Urte hasieran, Albert Einsteinek duela mende bat iragarri zituen grabitazio-uhinak zuzenean aurkitu zituztela jakinarazi zuten. Einsteinek 1915. urtean argitaratutako Erlatibitate Orokorraren Teoria lanean egin zuen iragapena. 2015eko irailean, Advanced LIGO (Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory) proiektuko behatokiek bat egin zuten helburu hori betetzeko asmoz, eta ez zuten denbora asko behar izan lortzeko.
Advanced LIGO detektagailuaren bitartez lehen aldiz entzun ziren grabitazio-uhinak duela 1.300 milioi urte sortu ziren , bi zulo beltzek talka egin zutenean.
Grabitazio-uhinak zer diren ulertzeko, harri bat uretara botatzen dugunean uraren gainazalean sortzen diren uhinen antzekoak direla esan dezakegu. Alabaina, grabitazio-uhinak oso-oso ahulak eta detektatzeko oso zailak dira. Grabitazio-uhin bizi batek 10-18 metroko desplazamenduak eragingo lituzkee Lurrean, hau da, protoi baten diametroa baino mila aldiz txikiagoa den distantzia. Horregatik, gugandik hain gertu dugun Eguzkiaren grabitazio-uhinak ere ezin ditugu detektatu; gertaera kosmiko handietan sortutakoak baizik ezin ditugu detektatu, hau da, supernoben edo zulo beltzen eztandetan sortutakoak, edo Big Bang-ean bertan.
Advanced LIGO detektagailua hobetzeko lanetan ari dira egunez egun, tresna gero eta zehatzagoekin. 2020. urtean izango duen detekzio-sentsibilitatea 2010ean zuena baino hamar aldiz handiagoa izango da; beraz, Unibertsoaren bolumen askoz ere handiagoa ezagutzeko moduan izango gara.
‘Juno’ zunda, Jupiterren
2 Uztailaren hasieran, NASAren ‘Juno’ zunda Jupiter planetara iritsi zen Eguzki Sisteman barrena bost urteko bidaia egin ostean.
Misio espazial garrantzitsu honek hiru helburu nagusi ditu. Lehenengo helburua zera da, Jupiterren barrualdean nukleo solidorik egon ote daitekeen ikertzen saiatzea. Hori jakitea lagungarri izan daiteke gasezko erraldoiak eta, aldi berean, Eguzki Sistema osoa nola sortu zen ulertzeko.
Bigarren helburua Jupiterrek duen eremu magnetiko bizi hori nola sortzen den jakitea da. Eguzki Sistema osoko eremu magnetiko sendoena du eta, gaur egun, astronomoek ez dute ulertzen nola sortzen den. Ulertuko balute, haren sateliteren batean –Europan, esaterako– bizia izateko aukerarik ba ote dagoen argitu ahal izango lukete.
Junoren hirugarren helburu nagusia, berriz, atmosferan urik ba ote dagoen jakitea da eta, baldin badago, zenbat. Izan ere, gure planetan ura nola sortu zen jakiteko lagungarri izan baitaiteke.
Juno misioak datuak bilduko ditu 20 bat hilabetez; bitarte horretan, Eguzki Sistemari buruz eta Eguzki Sistematik kanpoko beste planeta batzuei buruz gauza gehiago jakin ahal izatea espero dute.
3.700 milioi urteko fosila Groenlandian
3 Abuztuko ‘Nature’ aldizkarian eman zuten aurkikuntzaren berri: munduko fosilik zaharrena aurkitu dute eta 3.700 milioi urte inguru ditu. Beraz, Lurreko biziaren lehenengo ebidentziaren data 220 milioi urte aurreratu da.
Groenlandian aurkitu zuten fosila, Isuako arroka-gerrikoan; izan ere, izotza urtzearen ondorioz, milioika urtez izozpean egon diren eremuak agerian geratu baitira. Aurkitutako fosilak estromatolitoak dira, hau da, zianobakterioen (bakterio fotosintetikoak dira) jarduerak eragindako partikula karbonatatuak finkatzean sortutako egitura geruzatuak. Duela 4.000 milioi urte, inguru hartan osagai karbonatatu asko zeuden eta tenperatura 100ºC-etik 300ºC-era bitartekoa zen; giro horretan, lohi-sumendiak sortu ziren eta baliteke molekula organiko egonkorrak sortzeko beharrezkoak diren baldintzak betetzea une hartan.
Aurkikuntza horrek agerian utzi du permafrost edo izoztutako jelaren azpian eta eskualde horretako itsas izotzaren azpian aberastasun handia egon daitekeela . Zorionez ala zoritxarrez, berotze globalaren ondorioz agerian geratzen ari da. Izotza urtzeak eragindako aurkikuntza gehiago ere izan dira; esate baterako, 2012. urtean 11 urteko mutiko batek mamut bat aurkitu zuen, ezin hobeto kontserbatua
Hiru guraso dituen haurtxoa
4 Joan zen urtearen amaieran aipatu zen Komunen Ganbera britainiarrak lege bat onartu zuela, eta, lege horren arabera, fetu bideragarri bat lortzeko hiru pertsonaren DNA erabiltzen duen lagundutako erreprodukzio-teknika bat baimendu zela.
Bada, orain, aurtengo irailean jakin dugu teknika horren bitartez sortutako lehen haurtxoa Mexikon jaio zela maiatzean; haurtxo horrek aita eta ama biologikoen DNA du, baita ama-emaile baten DNA mitokondriala ere.
Haurtxoaren amak bi haurtxo galdu zituen lehenago gaixotasun ‘arraro’ baten eraginez, Leigh-en sindromearen eraginez; gaixotasun horrek garatzen ari den nerbio-sisteman du eragina eta mitokondrioetan dagoen DNAk kodetzen du. Mitokondrioak zelularen organuluak dira eta nukleotik –gure DNAren % 1a nukleoan dago– kanpo daude.
Ohiko moduan, bi obulu –bata amarena eta bestea emailearena– aitaren espermatozoideekin ernaltzean datza teknika hau, eta 2 enbrioi sortzen dira. Bien nukleoa ateratzen da eta guraso biologikoek sortutakoa gordetzen da (DNAren % 99a duena). Nukleo hori emailearen enbrioian sartzen da eta enbrioi hori ama biologikoaren umetokian ezartzen da. Horrenbestez, enbrioi horrek hiru aita-ama genetiko ditu; DNA nuklearreko aita eta ama bana, eta DNA mitokondrialeko ama bat. Baina hizpide dugun kasu honetan, bikotearen erlijio-sinesmenak direla-eta, ez zuten enbrioirik suntsitu nahi; beraz, antzeko beste teknika bat baliatu zuten. Ama biologikoaren obulu batetik nukleoa erauzi eta emailearen obuluan txertatu zuten; noski, emailearen obuluari aldez aurretik nukleoa kendu zioten. Obulu berri hori aitaren espermatozoideekin ernaldu zuten eta ama biologikoaren umetokian ezarri; sortutako bost enbrioietatik batek aurrera egin zuen umetokian.
14.000 urteko labar-grabatuak Lekeition
5 Urrian jakinarazi zuten altxor artistiko eta historiko berri bat aurkitu zutela Lekeitiko Armintxe koban : 14.000 urteko labar-grabatuen sorta bat. Hori baino hilabete gutxi lehenago, inguruko beste koba batean garai bereko –Madeleine aldiko– animalia-grabatuak aurkitu zituztela iragarri zuten.
Kobako grabatuen sorta berrian hamarnaka animalia-irudi agertzen dira (zaldiak, ahuntzak, bisonteak eta beste hainbat koadrupedo), baita leoiak edo felinoak ere, nahiz eta garai hartan eremu kantabrikoan horrelakorik izatea guztiz harrigarria izan. Hortaz, aurkikuntza horrek adieraz dezake agian inguru hartan guretzako animalia espezie berriak direnak bazeudela, hau da, guk horien berri ez genuen espezieak.
Grabatu horien teknikak oso landua dirudi, eta duela 14.000-14.500 urteko artean berrikuntza ikonografikoak izan zirela adierazten du. Berrikuntza horiek –zirkuluerdiak eta lerro etenak– Madeleine aldiko arte abstraktuaren adierazgarri dira ; Madelein aldia Europa mendebaldeko Goi Paleolitoko (40.000-10.000) azken kulturetako bat izan zen.
Alzheimerrari aurre egiteko botika
6 Alzheimerra zerk eragiten duen ezin izan dute aurkitu oraindik, baina gaitza pairatzen dutenek ezaugarri komun bat izaten dute hasierako sintomak adierazten hasi baino lehen ere: garunean beta-amiloide esaten zaion proteina baten metaketa handia izaten dute, plaka moduan; eta badirudi proteina horrek eragiten duela neuronak degeneratu eta hiltzea.
Ipar Amerikako Biogen enpresako eta Zuricheko Unibertsitateko zientzialariez osatutako ikerketa-talde batek azterlana argitaratu zuen ‘Nature’ aldizkarian abuztuan eta, horren arabera, frogatuta dago Aducanumab botikak plaka horiek desagerraraztea lortzen duela gaixotasuna maila txikian edo hasiberria duten pazienteen kasuan.
Gaixotasuna maila txikian zuten 165 gaixok parte hartu zuten azterketan. 54 asteko tratamenduari esker, beta-amilode proteina nabarmen murriztea lortu zuten. Botika esperimental batek beta-amiloide plaken murrizketa onargarria –estatistikoki onargarria– lortzen duen lehen aldia da.
Gaur egun, mundu osoko ikerlariak biltzen dituzten azterketak egiten ari dira. Ia 3.000 paziente dituzte mundu osoko 20 herrialdetako 400 ospitaletan. Espainian 20 paziente dira eta Gipuzkoan –zehazki Policlínica Gipuzkoan– paziente bat tratatzen ari dira, baina 20 izatea espero da.
Gurutz Linazasoro Cita Alzheimer fundazioko zuzendari zientifikoa eta Policlínica Gipuzkoako neurologoa da; dioenez, ‘Aducanumab’ botikarekin lan egiteaz gain, beste bost botikarekin ere ari dira probak egiten eta «litekeena da emaitza onak izatea». Asmoa zera da, etorkizunean, garunean beta-amiloide plaken metakinen presentzia dagoela garaiz detektatu ahal izatea, hau da, ahalik eta gazteen, «hartara botika hartzen hasi ahal izateko, beste edozein gaixotasunekin egiten den bezalaxe».
Bihotz artifizialaren transplantea
7 Nafarroako Unibertsitate Klinikako (CUN) eta Nafarroako Ospitale Konplexuko medikuek bihotz artifizialaren Espainiako lehen transplantea egin zioten gizon bati irailaren 21ean.
Ebakuntzan, pazientearen berezko bihotza erauzi zuten eta, haren ordez, bihotz artifizial oso bat ezarri zioten; bihotz berria 7 kg-ko motxila batean eraman behar du pazienteak.
Pazienteak kongestio-miokardiopatia larria zuen, hau da, miokardioa ahul zuen eta bihotzaren barrunbeak gehiegi dilatatuta zituen. Arazo horren ondorioz, bihotzak gero eta odol gutxiago kanporatzen zuen taupada bakoitzean eta pazienteak ezin zuen bizimodu normala izan. Pazientea itxarote-zerrendan egon zen urtebetez transplantea egiteko, baina haren ezaugarri fisikoak direla-eta, ez zen bihotz egokirik iristen (pertsona handia da, eta bihotz handia behar zuen; horretaz gain, pazientearen odol-taldea ere ez da oso ohikoa).
Zailtasun horiek direla-eta, irailean ebakuntza egin zioten pazienteari klinikan eta harrezkero ospitalean dago, baina behar bezala ari da sendatzen. Lehen aldia da Espainian horrelako ebakuntza egiten dena; ez, ordea, munduan, dagoeneko 1.700 bat pazienteri ezarri baitiote antzeko gailu bat.
Kanpoko ponpa bat da; ponpa horrek bentrikuluen ordezko diren plastikozko bi kapsula jartzen ditu martxan eta kapsula horiek kanporatzen dute odola bihotzetik, gorputzera irits dadin. Gailuak 7 kilo inguru ditu , eta motxila batean eraman behar da; beraz, pazienteak bizimodu nahiko autonomoa izan dezake, baita kirola egin ere
Español 
Euskara 
Recent Comments